هاشمی هنر | هنری از صنایع دستی اصیل ایرانی
نویسنده: Nrank 
دنیای زیراندازهای ایرانی، جهانی از رنگ، نقش و اصالت است. از خانه های روستایی و چادرهای عشایری گرفته تا پنت هاوس های مدرن شهری، هنر دست هنرمندان ایرانی همواره گرما و زیبایی را به فضا هدیه کرده است. اما در این میان، سه نام همواره در کنار هم شنیده می شوند و گاهی به اشتباه به جای یکدیگر به کار می‌روند: فرش، گلیم و جاجیم.
شاید شما هم هنگام خرید یا انتخاب یک زیرانداز برای دکوراسیون منزل خود با این سؤال مواجه شده باشید که تفاوت واقعی فرش، گلیم و جاجیم در چیست؟ کدام یک برای فضای من مناسب تر است؟ دوام کدام بیشتر است و از نظر قیمت چه تفاوت هایی با هم دارند؟
اگر این سؤالات ذهن شما را درگیر کرده، در جای درستی هستید. در این راهنما از فروشگاه هاشمی هنر، ما به اعماق این هنر-صنعت سفر کرده و یک بار برای همیشه، به زبانی ساده و دقیق، تفاوت های این سه دست بافته ی اصیل ایرانی را برایتان شرح خواهیم داد تا با چشمانی باز و آگاهی کامل، بهترین انتخاب را برای خانه خود داشته باشید.
تعریف بنیادین: ریشه تفاوت ها در چیست؟
قبل از ورود به جزئیات، بیایید یک اصل مهم را مشخص کنیم: مهم ترین تفاوت فرش، گلیم و جاجیم در “روش بافت” و “ساختار نهایی” آن هاست. این تفاوت در روش بافت، منجر به تفاوت در ضخامت، ظاهر، نرمی، کاربرد و حتی قیمت آن ها می شود.
- فرش: یک زیرانداز پرزدار است که از طریق گره زدن الیاف به تارهای عمودی (چله) بافته می شود.
- گلیم: یک زیرانداز بدون پرز و تخت است که در آن، پودهای رنگی با عبور از زیر و روی تارها، نقش را ایجاد می کنند.
- جاجیم: یک زیرانداز بدون پرز و غالباً ضخیم تر از گلیم است که نقش آن توسط تارهای رنگی (و نه پودها) ایجاد می شود و معمولاً ساختاری راه راه دارد.
حالا بیایید هر یک را به صورت جداگانه و با جزئیات کامل بررسی کنیم.
۱. فرش: پادشاه زیراندازها با شکوه پرزها
فرش، به خصوص فرش دستباف ایرانی، شناخته شده ترین و لوکس ترین عضو این خانواده است. چیزی که فرش را از دو مورد دیگر متمایز می کند، وجود پرز (خاب) است.
ویژگی های اصلی فرش:
- روش بافت: فرش بر روی یک دار عمودی یا افقی بافته می شود. بافنده پس از عبور دادن یک یا چند رشته پود، الیاف پشم، ابریشم یا پنبه را به دور تارها گره می زند. پس از هر ردیف گره، سر اضافی گره ها بریده شده و در نهایت، سطح یکدست و پرزداری به نام خاب فرش را ایجاد می کند.
- ساختار: فرش ساختاری سه بعدی دارد: تار (چله)، پود و پرز (گره). همین پرزها هستند که باعث نرمی، لطافت و ضخامت فرش می شوند.
- مواد اولیه: چله ها معمولاً از پنبه یا ابریشم هستند. پودها از پنبه و گره ها (پرز) از پشم، ابریشم یا کرک بافته می شوند.
- طرح و نقش: به دلیل وجود گره و امکان استفاده از بی نهایت رنگ، فرش ها دارای پیچیده ترین، ظریف ترین و متنوع ترین طرح ها (مانند لچک و ترنج، خشتی، افشان و…) هستند.
- کاربرد: به دلیل نرمی و ضخامت، فرش بهترین گزینه برای فضاهایی است که راحتی در آن ها اولویت دارد؛ مانند اتاق نشیمن، پذیرایی و اتاق خواب. فرش یک عایق عالی برای سرما و صدا نیز محسوب می شود.
چه زمانی فرش انتخاب کنیم؟ اگر به دنبال حداکثر راحتی، تجمل، یک زیرانداز برای نشستن و استراحت روی زمین و یک عایق قدرتمند هستید، فرش بهترین گزینه شماست.
۲. گلیم: رقص رنگ ها بر سطحی تخت
گلیم، هنر بافت تخت و بدون پرز است. گلیم ها به سبکی، طرح های هندسی جسورانه و حس و حال روستایی و عشایری شان شهرت دارند.
ویژگی های مهم گلیم:
- روش بافت: در بافت گلیم، خبری از گره نیست. نقش اصلی توسط پودهای رنگی ایجاد می شود. پودها از لابه لای تارها به صورت یکی در میان (زیر و رو) عبور داده می شوند و سپس با ابزاری به نام “دفتین” یا “شانه” کوبیده می شوند تا تارها کاملاً پوشانده شوند. به همین دلیل، گلیم یک بافته تخت و دو رو است (پشت و روی گلیم معمولاً یکسان است).
- ساختار: گلیم ساختاری دو بعدی و ساده متشکل از تار و پود دارد. نبود پرز باعث سبکی و ضخامت کم آن می شود.
- مواد اولیه: تارها معمولاً از پنبه یا پشم و پودها از پشم رنگی بز، گوسفند یا حتی موی اسب ساخته می شوند.
- طرح و نقش: طرح های گلیم عمدتاً هندسی، شکسته و ذهنی باف هستند. این محدودیت در طرح به دلیل تکنیک بافت است که ایجاد خطوط منحنی را دشوار می کند.
- کاربرد: گلیم به دلیل سبکی، گزینه ای عالی برای دکوراسیون های مدرن و مینیمال است. از آن می توان به عنوان زیرانداز در آشپزخانه، راهرو یا اتاق های کم تردد، روانداز مبل، یا حتی به عنوان یک اثر هنری برای نصب روی دیوار (دیوارکوب) استفاده کرد.
چه زمانی گلیم انتخاب کنیم؟ اگر به دنبال یک زیرانداز سبک، با نگهداری آسان، قیمت مناسب تر نسبت به فرش و گزینه ای برای افزودن رنگ و طرح به دکوراسیون مدرن یا بوهمین خود هستید، گلیم انتخابی هوشمندانه است.
۳. جاجیم: هنر راه راه تارها
جاجیم، نماینده ی دیگر بافته های بدون پرز است، اما با یک تفاوت اساسی با گلیم. اگر در گلیم، “پود” نقش را می سازد، در جاجیم این وظیفه بر عهده “تار” است.
ویژگی های مهم جاجیم:
- روش بافت: جاجیم معمولاً بر روی دارهای افقی (زمینی) بافته می شود. قبل از شروع بافت، تارهای رنگی بر اساس نقشه در کنار هم چیده می شوند. سپس پودها (که معمولاً تک رنگ هستند) از میان این تارها عبور کرده و صرفاً وظیفه نگه داشتن تارها در کنار هم را دارند. بنابراین، نقش اصلی جاجیم، راه راه و عمودی است که توسط تارهای رنگی ایجاد شده.
- ساختار: جاجیم نیز مانند گلیم بدون پرز است، اما غالباً کمی ضخیم تر و متراکم تر از آن است. جاجیم به صورت نوارهای باریک با عرض تقریبی ۲۰ تا ۴۰ سانتی متر و طول زیاد بافته شده و سپس این نوارها از کنار به هم دوخته می شوند تا یک زیرانداز کامل را تشکیل دهند.
- مواد اولیه: هم تار و هم پود جاجیم معمولاً از پشم یا پنبه است.
- طرح و نقش: طرح های جاجیم عمدتاً خطی، راه راه و با نقوش ساده هندسی هستند. تنوع رنگی آن به رنگ تارهایی که در ابتدا چیده شده اند بستگی دارد.
- کاربرد: جاجیم به دلیل ضخامت و دوام بالا، در گذشته به عنوان روانداز کرسی، زیرانداز، بقچه ی لباس و حتی چادر صحرایی استفاده می شد. امروزه نیز به عنوان زیرانداز برای فضاهای روستیک و سنتی، روتختی، رومبلی و حتی در تولید کیف و کفش های سنتی کاربرد دارد.
چه زمانی جاجیم انتخاب کنیم؟ اگر به دنبال یک زیرانداز بسیار بادوام، گرم، با حس و حال کاملاً سنتی و اصیل و با طرح‌های خطی هستید، جاجیم گزینه‌ای بی‌نظیر است.
جدول مقایسه فرش، گلیم و جاجیم در یک نگاه
برای جمع بندی و درک بهتر تفاوت ها، جدول زیر را آماده کرده ایم:
پرسش های متداول (FAQ)
۱. کدام یک برای خانه‌ای که حیوان خانگی دارد مناسب‌تر است؟ گلیم و جاجیم به دلیل نداشتن پرز، موی حیوانات را کمتر به خود جذب کرده و تمیز کردن آن‌ها بسیار آسان‌تر از فرش است.
۲. از نظر دوام و طول عمر کدام بهتر است؟ هر سه در صورت نگهداری صحیح، عمر بسیار طولانی دارند. فرش‌های دستباف اعلا می‌توانند صدها سال عمر کنند. جاجیم‌ها نیز به دلیل بافت متراکمشان بسیار بادوام هستند. گلیم‌ها نیز مقاوم‌اند اما شاید در برابر سایش شدید حساس‌تر باشند.
۳. آیا می‌توانم گلیم یا جاجیم را در ماشین لباسشویی بشویم؟ اکیداً توصیه نمی‌شود. شستشوی این دست‌بافته‌های پشمی باید توسط متخصص و با روش‌های سنتی و شوینده‌های خنثی انجام شود تا از رنگ‌دهی و آب‌رفتگی جلوگیری شود.
۴. تفاوت اصلی گلیم و جاجیم به زبان ساده چیست؟ در گلیم، نخ‌های افقی (پود) طرح را می‌سازند. در جاجیم، نخ‌های عمودی (تار) طرح را ایجاد می‌کنند. به همین دلیل طرح گلیم‌ها می‌تواند متنوع باشد، اما طرح جاجیم‌ها عمدتاً راه‌راه عمودی است.
سخن پایانی
اکنون شما به درک کاملی از تفاوت‌های فرش، گلیم و جاجیم رسیده‌اید. انتخاب نهایی شما بیش از هر چیز به سبک زندگی، سلیقه شخصی، بودجه و کاربری مورد نظرتان بستگی دارد.
- اگر به دنبال تجمل، نرمی و سرمایه‌گذاری هنری هستید، به سراغ فرش بروید.
- اگر خواهان سادگی، رنگ، سبکی و حال و هوای مدرن یا بوهو هستید، گلیم دوست شما خواهد بود.
- و اگر اصالت بی‌چون و چرا، دوام بالا و گرما را برای یک فضای دنج و سنتی می‌خواهید، جاجیم شما را ناامید نخواهد کرد.
هر یک از این سه، داستانی از فرهنگ، هنر و زندگی مردمان این سرزمین را در تار و پود خود دارند. با انتخاب هر کدام، شما نه تنها یک زیرانداز، بلکه قطعه‌ای از تاریخ و هنر غنی ایران را به خانه خود دعوت می‌کنید.
